Στην 45χρονη ιστορία του βραβείου Pritzker καμία χώρα δεν έχει αναδείξει περισσότερους νικητές από την Ιαπωνία. Και σήμερα, ο 78χρονος Riken Yamamoto ανακηρύχθηκε ο ένατος και τελευταίος Ιάπωνας νικητής ενός βραβείου που συχνά αποκαλείται «Νόμπελ αρχιτεκτονικής».
Γνωστός για τα καινοτόμα οικιστικά έργα και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ο Γιαμαμότο είναι μια επιλογή έκπληξη. Όμως, σε μια δήλωση Τύπου που ανακοίνωσε την απόφαση, ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής και πρώην νικητής Alejandro Aravena τον περιέγραψε ως «έναν καθησυχαστικό αρχιτέκτονα που φέρνει αξιοπρέπεια στην καθημερινή ζωή». Πρόσθεσε: «Η κανονικότητα γίνεται εξαιρετική. Η ηρεμία οδηγεί στη μεγαλοπρέπεια».
Ποιος είναι ο αρχιτέκτονας που κέρδισε την κορυφαία διάκριση
Σε μια καριέρα πενήντα χρόνων, ο Yamamoto έχει αφιερωθεί στην προώθηση της κοινότητας στις ταχέως αναπτυσσόμενες πόλεις της Ιαπωνίας. Από τα οικιστικά έργα που ωθούν τους κατοίκους σε αυθόρμητες αλληλεπιδράσεις μέχρι έναν πυροσβεστικό σταθμό με γυάλινα τοιχώματα που προσκαλεί τους περαστικούς να κοιτάξουν στο εσωτερικό του, η αρχιτεκτονική του φαίνεται να έχει την πρόθεση να «θολώνει τα όρια μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής του διάστασης».
Πυροσβεστικός σταθμός Hiroshima Nishi./Φωτογραφία Tomio Ohashi
Ως εκ τούτου, ο Γιαμαμότο έχει περισσότερα κοινά με άλλους πρόσφατους νικητές του βραβείου Pritzker -ένα βραβείο που ευνοεί όλο και περισσότερο τους κοινωνικά σκεπτόμενους αρχιτέκτονες έναντι των δημιουργών εμβληματικών ορόσημων- παρά με τους Ιάπωνες βραβευθέντες των προηγούμενων εποχών.
Ενώ πολλοί από τους συμπατριώτες του (κυρίως ο βραβευμένος με Pritzker το 1987 Kenzo Tange) υποστήριζαν τις πόλεις και τις «μεγαδομές», ο Yamamoto ταξίδεψε σε όλες τις ηπείρους με τον μέντορά του για να δει πώς ζούσαν οι άνθρωποι σε χωριά σε όλο τον κόσμο. Μιλώντας στο CNN πριν από την ανακοίνωση, περιέγραψε αυτά τα διαμορφωτικά ταξίδια ως «την αφετηρία μου ως αρχιτέκτονας».
Αυτό που διαπίστωσε ο Yamamoto, είτε στη Βόρεια Αφρική είτε στην Κεντρική Αμερική, ήταν ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες παραδοσιακά χτίζονταν γύρω από ένα κατώφλι μεταξύ ιδιωτικών και κοινόχρηστων χώρων – μεταξύ των χωριών και των νοικοκυριών μέσα τους. Στις σύγχρονες μητροπόλεις, ωστόσο, αυτό το χάσμα έχει εδραιωθεί εις βάρος των κατοίκων τους, είπε.
Μουσείο Τέχνης της Γιοκοσούκα/Φωτογραφία Tomio Ohashi
«Στην πόλη, έχουμε πολύ λίγες κοινότητες – μερικές φορές δεν υπάρχει κοινότητα», είπε ο Γιαμαμότο σε μια βιντεοκλήση από τη Γιοκοχάμα, κοντά στο Τόκιο, όπου έχει την έδρα του γραφείου του για σχεδόν 50 χρόνια.
Η κοινωνική απομόνωση αποτελεί πρόβλημα τόσο για την αρχιτεκτονική όσο και για τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Ο Yamamoto είπε ότι στις πόλεις η οριοθέτηση συχνά κρατάει την καθημερινή ζωή και την εμπορική δραστηριότητα μακριά- οι πανύψηλοι πύργοι κατοικιών (ή τα “tower mansions”, όπως τα αποκάλεσε, χρησιμοποιώντας μια άμεση αλλά εύστοχη μετάφραση του ιαπωνικού όρου για τα πολυώροφα διαμερίσματα) εν τω μεταξύ ενισχύουν αυτό που αποκαλείται «μία οικογένεια, ένα σπίτι».
«Μερικές φορές μπορείτε να έχετε 5.000 ανθρώπους που ζουν εντελώς ανεξάρτητα από την πόλη, και οι άνθρωποι μέσα (στα πολυώροφα κτίρια) είναι ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλον… οι περισσότεροι Ιάπωνες πιστεύουν ότι αυτό είναι το ιδανικό σύστημα διαβίωσης. Δεν συμφωνώ με αυτό».
Διαφάνεια στον σχεδιασμό
Η λύση του Yamamoto είναι η στέγαση που ενθαρρύνει τους γείτονες και το κοινό να συναντηθούν – μια μορφή αρχιτεκτονικής παρέμβασης που «προτείνει αντί να επιβάλλει», όπως το έθεσε η κριτική επιτροπή του βραβείου Pritzker.
Αφού σχεδίασε μια σειρά από ιδιωτικές κατοικίες στην αρχή της καριέρας του, ο Yamamoto ολοκλήρωσε το πρώτο του έργο κοινωνικής κατοικίας, στην παραθαλάσσια πόλη Kumamoto, το 1991. Ελπίζοντας να εμπνεύσει μια αίσθηση ανοιχτότητας, τοποθέτησε τα 110 σπίτια του σε 16 ομάδες γύρω από μια δενδροφυτεμένη κεντρική αυλή. Ο κεντρικός δημόσιος χώρος δεν έχει πύλες και είναι προσβάσιμος μόνο περνώντας μέσα από τις κατοικίες, ένα σχέδιο που έφτιαξε για να αυξήσει την πιθανότητα τυχαίων συναντήσεων.
GAZEBO/Φωτογραφία: Tomio Ohashi
Αλλού, στο έργο Shinonome Canal Court στο Τόκιο, ο Yamamoto συνέδεσε έξι τεράστιες πολυκατοικίες με έναν δεύτερο όροφο που αποτελείται από βεράντες και κοινόχρηστους χώρους πρασίνου. Το Pangyo Housing στο Seongnam της Νότιας Κορέας (το οποίο είναι ένα από τα λίγα έργα που ολοκλήρωσε ο αρχιτέκτονας εκτός Ιαπωνίας) επίσης συνέδεσε τα σπίτια μέσω κοινόχρηστων χώρων: γυάλινοι τοίχοι στο ισόγειο κάθε κατοικίας προκαλούσαν τους γείτονες να κοιτάξει ο ένας μέσα στο σπίτι του άλλου.
Ο Yamamoto παραδέχτηκε ότι αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ως προσβολή της ιδιωτικής ζωής. Και, στην αρχή, οι κάτοικοι ένιωθαν σαν να ζούσαν σε μια «γυάλα», θυμήθηκε ο αρχιτέκτονας. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, συμφώνησαν με την ιδέα.
«Έγινε πολύ δημοφιλές και άρεσε στους ανθρώπους … μερικές φορές χρησιμοποιούν (τον χώρο του ισογείου) ως γκαλερί. Μερικές φορές είναι ο ξενώνας. Μερικές φορές είναι χώρος για ποτό και μερικές φορές οι άνθρωποι συγκεντρώνονται εκεί», είπε, προσθέτοντας ότι οι κάτοικοι τον προσκάλεσαν στη συνέχεια σε ένα πάρτι στο συγκρότημα. «Εκείνη τη στιγμή ήμουν πολύ, πολύ χαρούμενος, επειδή συμφώνησαν με το σχέδιό μου».
Πανεπιστήμιο Nagoya Zokei./Φωτογραφία: Shinkenchiku Sha
Η ιδέα της διαφάνειας έχει επηρεάσει μεγάλο μέρος του έργου του Yamamoto – και όχι μόνο τα σπίτια. Η διαφανής γυάλινη πρόσοψη, οι τοίχοι και τα δάπεδα του πυροσβεστικού σταθμού που σχεδίασε στη Χιροσίμα προσφέρουν στους πεζούς μια σπάνια ματιά στο εσωτερικό ενός ιδρύματος που, αν και χρηματοδοτείται από το δημόσιο, συχνά κρύβει την εσωτερική του λειτουργία. Στο Νομαρχιακό Πανεπιστήμιο της Σαϊτάμα και στο Πανεπιστήμιο του Μέλλοντος (στην Κοσιγκάγια και στο Χακοντάτε, αντίστοιχα), τα πανύψηλα παράθυρα παρέχουν ανεμπόδιστη θέα μεταξύ των αιθουσών διδασκαλίας, ακόμη και μεταξύ των τμημάτων, με την ελπίδα να τονωθεί η ακαδημαϊκή συνεργασία.
Αλλαγή του συστήματος
Και όμως, η πολιτική και το κέρδος έχουν μερικές φορές σταθεί εμπόδιο. Ο Γιαμαμότο εξέφρασε την απογοήτευσή του για το γεγονός ότι περισσότερα από 30 χρόνια μετά την ολοκλήρωση του προαναφερθέντος οικιστικού του έργου στο Κουμαμότο, το όραμά του για καταστήματα και καφετέριες που θα καταλάμβαναν τα κατώτερα σημεία του δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί λόγω των τοπικών κανονισμών χωροταξίας. Ίσως μια μεγαλύτερη πρόκληση, πρόσθεσε, προέρχεται από τους κατασκευαστές ακινήτων που έχουν συνηθίσει να προωθούν τα πλεονεκτήματα των αυτόνομων ιδιωτικών κατοικιών.
Riken Yamamoto,
«Φυσικά, η πολιτική υποστήριξη είναι πολύ σημαντική. Αλλά νομίζω ότι οι εργολάβοι (θα πρέπει) να αλλάξουν λίγο γνώμη. Πιστεύουν ότι το ‘ένα σπίτι, μια οικογένεια’ είναι ο καλύτερος τρόπος. Προτείνω στον κατασκευαστή: αλλάξτε το σύστημα».
Riken Yamamoto,
Το Βραβείο Pritzker, που απονεμήθηκε για πρώτη φορά στον Αμερικανό αρχιτέκτονα Philip Johnson το 1979, αναγνωρίζει αυτό που περιγράφει ως «συνεπή και σημαντική συμβολή των αρχιτεκτόνων στην ανθρωπότητα και το δομημένο περιβάλλον».
Ο Yamamoto, ο οποίος έχει επίσης ολοκληρώσει κτίρια στην Κίνα και την Ελβετία, είναι ο πιο πρόσφατος από μια σειρά βραβευθέντων που αναγνωρίζονται για τη δέσμευσή τους στο δημόσιο και αστικό τομέα.
Riken Yamamoto,
Το περσινό βραβείο απονεμήθηκε στον Βρετανό αρχιτέκτονα David Chipperfield, ο οποίος είναι ο αρχιτέκτονας που θα δώσει νέα πνοή στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Το 2022, ο Francis Kéré έγινε ο πρώτος Αφρικανός βραβευμένος σε αναγνώριση της καριέρας του ως αρχιτέκτονας σχολείων, κέντρων υγείας και κοινοτικών εγκαταστάσεων.
Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας θα βραβευτεί με 100.000 δολάρια και ένα χάλκινο μετάλλιο.
